Predstavljamo prvi u seriji tekstova sa odgovorima na najčešća pitanja iz oblasti autorskog i srodnih prava, koji se odnosi na prava proizvođača fonograma.
Kako je oblast autorskih prava i intelektualne svojine veoma kompleksna i često dolazi do nerazumevanja i mešanja raznih vrsta prava, što u široj javnosti, tako i od strane direktnih učesnika u kreativnim industrijama, pokušaćemo da kroz seriju tekstova pružimo odgovore na najčešća pitanja iz ove oblasti. U nastavku su najčešće postavljana pitanja vezana za oblast srodnih prava – prava proizvođača fonograma.
Šta je fonogram i koja je razlika u odnosu na nosač zvuka?
Fonogram je snimak zvuka, odnosno niza zvukova i on nije telesna stvar. Nosač zvuka je sredstvo na koje se fonogram beleži radi daljeg umnožavanja, npr. CD, LP, kaseta.
Ko su proizvođači fonograma, a ko izdavači?
Proizvođač fonograma je lice (pravno ili fizičko) u čijoj organizaciji i čijim sredstvima je fonogram sačinjen. Izdavač (možda je pravilnije reći diskograf) je lice (opet pravno ili fizičko) koje je ugovorom steklo prava da fonogram stavi na nosač zvuka, da te nosače umnoži u određenom tiražu i da tako umnožene primerke stavi u promet/prodaju u određenom tiražu i/ili vremenskom periodu. Moguće je da proizvođač fonograma ujedno bude i izdavač. U praksi, najčešće su proizvođači fonograma sami muzičari koji finansiraju i organizuju tonsko snimanje svoje muzike.
Koja prava imaju proizvođači fonograma, a koja izdavači?
Proizvođač fonograma ima pravo da ekonomski eksploatiše svoj fonogram što, između ostalog, podrazumeva i ubiranje naknada od emitovanja i javnog saopštavanja fonograma, koje se ostvaruju preko ovlašćene kolektivne organizacije (nalik SOKOJ-u za autore). Izdavači imaju isključivo prava koja su im preneta ugovorom i to varira od slučaja do slučaja. Najčešće su u pitanju prava koja se odnose na ubiranje dela prihoda od distribucije nosača zvuka.
Na koliko su najčešće ograničeni ugovori između proizvođača fonograma i izdavača? I šta se dešava nakon isteka tog perioda (šta se dešava u praksi, a šta bi trebalo)?
I ovaj period varira u zavisnosti od ugovora. U domaćoj praksi se najčešće javlja period od 5 godina. Nakon isteka perioda predviđenog ugovorom trebalo bi da izdavač prestane sa umnožavanjem i distribucijom fonograma (naravno, ukoliko ugovor nije produžen). U praksi, oni uglavnom nastavljaju da eksploatišu fonograme bez bilo kakvog osnova i bez plaćanja odgovarajućih naknada. Napominjemo da za pravo na naknadu od emitovanja i javnog saopštavanja takvi ugovori ne bi trebalo da budu od značaja – proizvođač fonograma je uvek onaj u čijoj organizaciji i čijim sredstvima je fonogram snimljen. Naravno, moguće je i ugovoriti drugačije. Okolnost da li je proizvođač fonograma ili interpretator (u slučaju da to nije isto lice) imao ugovor o objavljivanju i umnožavanju sa nekim diskografom nije preterano relevantna. Naravno, osim u slučaju kada diskograf pomenute ugovore zloupotrebi i prijavi ih kolektivnoj organizaciji kao osnov za ubiranje naknade od emitovanja i javnog saopštavanja.
Jesu li ugovorima sklopljenim između izdavača i proizvođača fonograma regulisana i autorska prava i na koji način?
Ovde se prevashodno radi o srodnom pravu – pravu proizvođača fonograma, a ne o autorskom pravu. Na žalost, ova prava se često mešaju, čak i od strane sudija, pravnika, advokata i drugih aktera (aktivnih i pasivnih) u oblasti intelektualne svojine u našoj zemlji. Izdavački ugovori mogu uključivati i saglasnost autora za objavljivanje i stavljanje u promet njihovih autorskih dela, ali to ni na koji način ne utiče na pravo na naknadu od emitovanja i javnog saopštavanja koja pripada proizvođaču fonograma ili licu (pravnom ili fizičkom) kome je proizvođač fonograma to pravo preneo na izričit i isključiv način.
Koji je glavni problem pred sudovima, prilikom angažovanja advokata ili u celom pravnom postupku? Šta nije jasno sudijama, šta izvođači mogu da urade da dođu spremniji na suđenja?
Najveći problem postoji u sferi elementarnog nerazumevanja pravne materije koja se bavi fonogramima. Utisak je da sudije slabo poznaju propise i pravne pojmove iz ove oblasti. Naime, sudije imaju problem sa razlikovanjem autorskog, interpretatorskog i prava proizvođača fonograma. Protivne strane, koristeći tu činjenicu, često u čisto fonogramskim sporovima ističu elemente autorskog i interpretatorskog prava koji im odgovaraju kako bi zbunili sud i okrenuli tok postupka u svoju korist.
Konkretno, problemi postoje u svim segmentima, počev od razlikovanja fonograma (kao nematerijalne stvari) i nosača zvuka (kao materijalne stvari), preko poistovećivanja jednog fonograma sa celim albumima, pa sve do obima i vrste prava koja pripadaju proizvođaču fonograma.
Sistemsko rešenje se može naći samo većom specijalizacijom sudstva. Naime, zakonom je rešavanje sporova čiji je predmet neko od prava intelektualne svojine povereno Višim sudovima (kad su parnične stranke fizička lica, ili sa jedne strane fizičko a sa druge strane pravno lice), dok je za celu Srbiju za ovakve sporove između dva ili više pravnih lica nadležan Privredni sud u Beogradu. Međutim, u okviru navedenih sudova ne postoje posebna odeljenja koja se bave ovim vrstama sporova, pa sudije koje sude npr. sporove povodom raznih vrsta dugovanja tek s vremena na vreme dobiju da postupaju u sporu iz ove oblasti, te o tome nemaju dovoljno iskustva i znanja.
S obzirom da se teško može uticati na organizaciju sudova, poboljšanje treba tražiti na planu edukacije i informisanja kako sudova tako i samih proizvođača fonograma.
Na osnovu čega proizvođači fonograma i nosioci prava potražuju naknadu?
Postoje dve grupe prava koja imaju i ostvaruju proizvođači fonograma:
Prvo – prava (i naknade) koja se ostvaruju preko kolektivne organizacije (OFPS) podrazumevaju ubiranje prihoda od emitovanja i reemitovanja fonograma putem TV i radio stanica, kao i prihode od korišćenja (javnog saopštavanja) fonograma u kafićima, restoranima, javnom prevozu, čekaonicama i slično. Novac od ovih vidova korišćenja prikuplja i na godišnjem nivou isplaćuje OFPS.
Drugo – prava koja ostvaruju sami proizvođači fonograma individualno, tj. bez posredstva organizacije. To su na primer: korišćenje fonograma u izradi reklama, filmova, serija, u pozorišnim predstavama itd. I za ovaj vid korišćenja proizvođaču sleduje naknada u zavisnosti od sporazuma sa korisnikom fonograma.
Koje institucije su nadležne za ostvarivanje prava proizvođača fonograma?
Pre svega, kolektivna organizacija za zaštitu proizvođača fonograma – OFPS. Proizvođač fonograma može i ne mora biti član organizacije. No, kako bi počeo da ostvaruje svoje pravo propisano zakonom (ZASP – Zakon o autorskom i srodnim pravima), neophodno je da fonograme registruje u OFPS, u skladu sa aktima organizacije. Dalje, za nadzor nad radom kolektivnih organizacija (pa i OFPS) zadužen je Zavod za intelektualnu svojinu, ali je, zbog nedorečenosti i neusklađenosti ZASP-a sa evropskim zakonima, uloga Zavoda maltene svedena na posmatračku. Naravno, svaki proizvođač fonograma i/ili nosilac prava se može obratiti i nadležnom sudu kako bi se utvrdilo njegovo pravo na naknadu.
Koji su zakoni relevantni za oblast srodnih prava?
Zakon o autorskom i srodnim pravima ("Sl. glasnik RS", br. 104/2009, 99/2011, 119/2012 i 29/2016 - odluka US), Zakon o obligacionim odnosima ("Sl. list SFRJ", br. 29/78, 39/85, 45/89 - odluka USJ i 57/89, "Sl. list SRJ", br. 31/93 i "Sl. list SCG", br. 1/2003 - Ustavna povelja).
O autorima
Srđan Mitrić, pravnik Mascom & TDM, specijalizovan za oblast autorskog i srodnih prava.
Tatjana Bukvić, direktor Tin Drum Music, kroz učešće u brojnim međunarodnim seminarima i konferencijama prati promene u oblasti zaštite autorskih prava.
tel: 011 30 89 205
Jovan Matić
Slobodan Loka Nesovic
Srđan Mitrić
Bojana Zimonjić Jelisavac - Mondo.rs
Emina Peruničić
Tatjana Bukvić